Ordyński (pierwotne nazwisko Blumenfeld) Ryszard Stanisław Kazimierz (1878–1953), reżyser teatralny i filmowy, dyrektor teatrów, działacz kulturalny. Ur. w Makowie Podhalańskim 5 X, był synem Ignacego Blumenfelda-Ordyńskiego, wyższego urzędnika kolejowego, i Emilii z Herlingerów (zm. 1934). O. od wczesnego dzieciństwa zamieszkiwał z rodziną w Krakowie, tamże uczęszczał od r. 1891/2 do III Gimnazjum, gdzie w r. 1896 uzyskał maturę. W l. 1896/7–1900/1 studiował na Wydziale Filozoficznym UJ germanistykę, polonistykę, filologię klasyczną i filozofię ścisłą. W r. 1900 zmienił nazwisko na Ordyński. Od 15 I 1901 podjął pracę jako zastępca nauczyciela w krakowskim III Gimnazjum, następnie – po złożeniu w r. 1902 egzaminu nauczycielskiego – uczył kolejno w gimnazjach: w Jaśle (1902/3), Bochni (1903/4–1905/6), a później (1906/7–1908/9) w I Wyższej Szkole Realnej w Krakowie oraz – równocześnie – w innych zakładach krakowskich. Współpracował z Tow. Szkoły Ludowej. Już w czasie studiów O. nawiązał żywy kontakt z krakowskim środowiskiem literackim i bohemą artystyczną Młodej Polski. Łączyły go związki towarzyskie ze Stanisławem Wyspiańskim, Ludwikiem Pugetem, Tadeuszem Pawlikowskim, Ludwikiem Solskim, Leonem Schillerem, Arnoldem Szyfmanem, Karolem Szymanowskim, Teofilem Trzcińskim i in. Głównie pod wpływem Wyspiańskiego i Pawlikowskiego rozwinął swe zainteresowania dramatem i sceną. Próbował też sił jako tłumacz, przełożył m. in. dramat H. Sudermanna „Honor” (Złoczów b. r.). W r. 1906 nawiązał współpracę z krakowską „Nową Reformą”, w której publikował m. in. recenzje teatralne, w l. 1907–8 był współredaktorem „Gazety Powszechnej”. Pisał też do „Krytyki” i warszawskiego „Świata”.

W r. 1909 O. wyjechał na dalsze studia (germanistyka i teatrologia) do Berlina, Wiednia i Londynu. W tym okresie poznawał również osiągnięcia czołowych scen auropejskich, m. in. Moskwy, Paryża, Monachium. W r. 1909, w czasie pobytu w Monachium, zetknął się z Maxem Reinhardtem. Zafascynowany jego ideą teatru awangardowego, wszedł jako wolontariusz-stażysta do kierowanego przez Reinhardta berlińskiego Deutsches Theater. W czasie krótkich pobytów w kraju stawiał pierwsze kroki reżyserskie w teatrze poznańskim przy wystawieniu „Beatrix Cenci” Słowackiego (1909) i „Majora Barbary” G. B. Shawa (1910) w Krakowie. Latem 1910 został asystentem Reinhardta, a wkrótce samodzielnym reżyserem Deutsches Theater; wystawił m. in. w berlińskim teatrze Kammerspiele „Androklesa i lwa” G. B. Shawa. Reinhardt powierzył O-emu kierownictwo zespołu Deutsches Theater w czasie tournée po Stanach Zjednoczonych w r. 1912, a w r. n. mianował go kierownikiem studium dramatycznego przy Deutsches Theater. Po powrocie do kraju O. wystawił (premiera 8 VIII 1913) za dyrekcji Ludwika Śliwińskiego w warszawskim Teatrze Nowości widowisko pantomimiczno-baletowe „Sumurun” F. Freksy (wg koncepcji M. Reinhardta), z powodzeniem lansując Polę Negri i sam kreując jedną z ról. W r. 1914 objął dyrekcję Teatru Nowoczesnego w Warszawie. T. r. na tejże scenie została wystawiona rewia w 5 aktach pt. W pogoni za gwiazdą napisana wspólnie przez O-ego, Zygmunta Kaweckiego i Władysława Zalewskiego. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wyjechał do Berlina, w styczniu 1915 udał się do Stanów Zjednoczonych. Pracował tam jako reżyser m. in. w teatrze Criterion w Nowym Jorku, w Little Theatre w Los Angeles i teatrze operowym w Bostonie. W r. 1916 był twórcą inscenizacji monumentalnego widowiska „Kaliban na żółtych piaskach”, będącego parafrazą szekspirowskiej „Burzy”, wystawionego z okazji 300 rocznicy śmierci Szekspira w nowojorskim amfiteatrze wobec 15 000 widzów. W okresie 1917–20 pełnił funkcję głównego reżysera Metropolitan Opera House w Nowym Jorku. W czasie swych licznych podróży artystycznych po Europie i Ameryce nawiązał znajomość z wielu sławnymi ludźmi teatru i opery, jak E. Caruso, E. G. Craig, L. Jouvet, L. Pirandello, G. B. Shaw i K. S. Stanisławski. W r. 1919 był przez krótki czas w Polsce, a po wygaśnięciu w r. 1920 kontraktu z Metropolitan Opera wrócił do kraju, już wkrótce jednak na zlecenie rządu RP – ale na własny koszt – udał się ponownie do Ameryki z akcją propagandową wśród środowisk polonijnych na rzecz pożyczki odbudowy i rozwoju kraju. Od r. 1921 współpracując z A. Szyfmanem i L. Schillerem stał się jednym z animatorów życia teatralnego w Warszawie. Wszedł w skład dyrekcji Tow. Teatrów Stołecznych (TTS) i z jego ramienia m. in. zorganizował Teatr Nowości przy ul. Bielańskiej.

W styczniu 1922 O. ustąpił z dyrekcji TTS i poświęcił się pracy reżyserskiej, głównie w teatrach warszawskich i sporadycznie krakowskich, przenosząc na grunt polski aktualne osiągnięcia teatru europejskiego i światowego. Jego specjalnością stała się dramaturgia anglosaska, a w szczególności repertuar szekspirowski. Do ważniejszych jego inscenizacji należały: „Cezar i Kleopatra” Shawa (Teatr Rozmaitości w W., 1921), „Poskromienie złośnicy” Szekspira (Teatr Rozmaitości w W., 1923), „Król Henryk IV” Szekspira (Teatr Polski w W., 1924), „Uczta szyderców” S. Benellego (Teatr Polski, 1924), „Ktobądź” Jarosława Iwaszkiewicza (Teatr im. Słowackiego w Kr., 1925). Do osiągnięć O-ego krytyka zaliczyła również inscenizację „Kresu wędrówki” R. C. Sheriffa (Teatr Narodowy, 1929) o «subtelnie wycieniowanej grze aktorskiej», oraz „Volpone” B. Jonsona (Teatr Polski, 1930), „Kupca Weneckiego” Szekspira (Teatr Polski, 1934), „Niedobrej miłości” Zofii Nałkowskiej (Teatr Narodowy, 1936). Warsztat reżyserski O-ego, o słabnących z latami wpływach «szkoły Reinhardta» i neoromantyzmu Młodej Polski, jakkolwiek eklektyczny, wyróżniał się zwykle śmiałością inscenizacyjnych rozwiązań, rozlewnym liryzmem i ironicznym humorem. Dla potrzeb sceny przełożył O. m. in. „Majora Barbarę” oraz „Pigmaliona” Shawa i „Szklaną menażerię” T. Williamsa.

Obok teatru O. żywo interesował się filmem. Jego kontakty z kinematografią datują się od r. 1912, kiedy przygotował w warszawskiej wytwórni «Sfinks» polską wersję widowiska filmowego „Quo Vadis” (wg H. Sienkiewicza) w reżyserii E. Guazzoni. W okresie pierwszej wojny światowej współpracował w Hollywood jako scenarzysta i realizator ekranowych adaptacji teatralnych. W Hollywood przebywał również w l. 1923 i 1926. W Stanach Zjednoczonych poznał m. in. Ch. Chaplina i D. Fairbanksa. Pierwszy samodzielny film reżyserowany w kraju „Uśmiech losu” (wg W. Perzyńskiego, 1927) nie przyniósł jednak O-emu sukcesu. Większe uznanie widowni, rzadziej krytyki, zyskały następne jego filmy: „Mogiła nieznanego żołnierza” (wg A. Struga, 1927) przygotowany na dziesięciolecie odzyskania niepodległości, „Pan Tadeusz” (wg A. Mickiewicza, 1928), „Janko muzykant” (wg H. Sienkiewicza, 1930), „Dziesięciu z Pawiaka” (scenariusz F. Goetla, 1931), oraz komedie: „Pałac na kółkach” (wg powieści J. Kossowskiego „Cyrk”, 1932) i „Amerykańska awantura” (wg scenariusza Ś. Karpińskiego, 1936). Na początku lat trzydziestych reżyserował w Joinville pod Paryżem 5 filmów amerykańskiej wytwórni «Paramount» w polskiej wersji aktorskiej i językowej. Ponadto w r. 1935 zrealizował pełnometrażowy film dokumentalny Sztandar wolności (inny tytuł: Józef Piłsudski). Filmy O-ego cechowała na ogół duża kultura gry aktorskiej; współpracował z najpopularniejszymi aktorami sceny i ekranu, jak Jadwiga Smosarska, Wojciech Brydziński, Stefan Jaracz, Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn. W latach trzydziestych O. prowadził również żywą działalność w krajowych i międzynarodowych organizacjach filmowych. W r. 1934 wybrany na prezesa Naczelnej Rady Przemysłu Filmowego w Polsce, mianowany został również z ramienia Ligi Narodów członkiem Rady Międzynarodowej Instytutu Filmu Naukowego. Od t. r. był członkiem jury dorocznych festiwali sztuki filmowej w Lido–Wenecja. W r. 1937 wyjechał do Paryża jako korespondent prasy polskiej: „Czasu”, „Kuriera Polskiego” i „Wiadomości Literackich”. W r. n. opracował z udziałem aktorów warszawskich polską wersję „Królewny Śnieżki” W. Disney’a. Swoje wspomnienia i niektóre eseje zawarł w publikacji Z mojej włóczęgi, której pierwsze wydanie (W. 1939) wskutek wybuchu wojny nie dotarło do czytelników (2. wyd., uzupełnione, z przedmową W. Horzycy ukazało się pośmiertnie w Krakowie w r. 1956).

Po wybuchu wojny, na przełomie l. 1939/40 O. opublikował w prasie ukazującej się we Francji cykl artykułów o antyhitlerowskim charakterze. Opuścił Paryż na parę dni przed wkroczeniem Wehrmachtu, był poszukiwany przez gestapo. Po ewakuacji z Francji dotarł do Stanów Zjednoczonych. Przebywał w Nowym Jorku i Los Angeles, współpracował z Hollywood. Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny O. otrzymał funkcję konsultanta i «oficjalnego doradcy» przy produkcji inspirowanej przez rząd F. D. Roosevelta serii filmów poświęconych antyfaszystowskiemu ruchowi oporu w okupowanej Europie, również w Polsce. O. współpracował m. in. przy filmie Ernesta Lubitcha, pt. „Być albo nie być” (1942). Po powstaniu w Nowym Jorku (listopad 1942) Polskiego Teatru Artystów nawiązał współpracę reżyserską z tą placówką obsługującą środowiska polonijne w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Równocześnie współdziałał z komórką filmową Polskiego Ośrodka Informacyjnego w Nowym Jorku przy realizacji eksperymentalnych „Trzech etiud Chopina” (1943) w reżyserii Eugeniusza Cękalskiego. W r. 1945 założył «Warsaw Film Inc.» (Warszawskie Tow. Filmowe), które gromadziło polonica filmowe i realizowało filmy dokumentalne, w tym „Warsaw Rebuilds” („Odbudowa Warszawy”, 1945) i „We Survived” („Przeżyliśmy”, 1945). Do kraju powrócił pod koniec 1946 r. W r. n. nawiązał współpracę reżyserską z Teatrem Wojska Polskiego w Łodzi, a w sezonie 1948/9 kierował teatrem «Placówka» w Warszawie. W tym czasie wszedł do Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI). W l. 1949–51 zaangażowany był jako reżyser w Teatrze Polskim, a od r. 1951 do końca życia w Teatrze Nowym, gdzie wystawił kilka sztuk z repertuaru szekspirowskiego, m. in. „Sen nocy letniej” (1952). Mimo postępującej choroby (rak) utrzymywał kontakty ze sceną; premiera „Wesołych kumoszek z Windsoru” w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi (18 III 1953) była jego ostatnim dziełem reżyserskim. Zmarł 13 VIII 1953 w Warszawie, pochowany został na miejscowym cmentarzu Bródnowskim. Odznaczony był m. in. Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta i francuską Legią Honorową.

O. był czterokrotnie żonaty. Pierwszy związek małżeński zawarł w r. 1903 ze Stefanią Stanik, artystką malarką. Następnie ożenił się w r. 1913 z niemiecką aktorką Kamilą Eibenschutz. W r. 1941 poślubił w Stanach Zjednoczonych Annę Steckiewicz. Z krótkotrwałego, zawartego w czasie pierwszej wojny światowej i rychło rozwiązanego małżeństwa z obywatelką amerykańską pozostawił córkę. Nie są jednak znane imiona ani owej trzeciej żony, ani córki.

Portret O-ego przez S. I. Witkiewicza (pastel, 1927, reprod. w: „Wiad. Liter.” 1929 nr 11); Portret przez S. Wyspiańskiego (pastel, 1897) zaginął w r. 1940 w Paryżu (reprod. w: Katalog Działu Sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej, P. 1929, oraz Ordyński R., Z mojej włóczęgi, Kr. 1956); Karykatura przez E. Caruso (rysunek 1919, reprod. w: „Wiad. Liter.” 1924 nr 8); Fot. m. in. z Polą Negri w F. Freksy „Sumurun” 1912, z Ch. Chaplinem z r. 1943, fotosy z filmów O-ego z l. 1928–36 w Filmotece Pol. w W. (Depozyt Anny Steckiewicz-Ordyńskiej); Fot. z inscenizacji O-ego w teatrach warszawskich w Muz. Teatr. w W.; – Bibliogr. dramatu pol., II; Krytyka 1894–1914. Bibliografia zawartości, Oprac. W. Suchodolski, Wr. 1953; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. Teatru Pol., (fot., bibliogr.); – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, W. 1966 I; Iwaszkiewicz J., Ordyński, „Życie Warsz.” 1957 nr II; Jewsiewicki W., Materiały do dziejów filmu w Polsce (skrypt.), W. 1952; Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1939, W. 1976 Ozimek S., Film polski w wojennej potrzebie 1939–1945, W. 1974; Strug A., O filmie „Mogiła nieznanego żołnierza”, „Ekran i Scena” 1927 nr 2; Szyfman A., Wspomnienie o R. O-m, „Teatr” 1954 nr 16 s. 19; – Lechoń J., Listy do Anny Jackowskiej, W. 1977 (karykatura rys. przez Lechonia); Ordyński R., „Być albo nie być – nowy film E. Lubitcha na tle okupowanej Warszawy, „Wiad. Pol.” (Londyn) 1942 nr 18; tenże, Jak sfilmowałem „Pana Tadeusza”, „Wiad. Liter.” 1928 nr 48; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1975; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Bochni za r. szk. 1904, Kr. 1904; toż za l. n. do r. 1906; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. Gimnazjum w Jaśle za r. szk. 1903, Jasło 1903; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. III Gimnazjum w Krakowie za r. szk. 1892, Kr. 1892; toż za l. n. do r. 1896 oraz za l. 1901–2; Sprawozdanie Dyrekcji c. k. I Wyższej Szkoły Realnej w Kr. za r. 1907, Kr. 1907; toż za l. n. do r. 1912; Szematyzm Król. Galicji na r. 1902 i n.; Żeleński T., Listy, W. 1972; – „Pam. Teatr.” 1953 nr 2 s. 161 (nekrolog, błędna data śmierci, fot.), 1958 z. 3/4 s. 610–14 (rec. E. Krasińskiego Z mojej włóczęgi, O-ego); „Wiad. Filmowe” 1934 nr 4; – Arch. UJ: W. F. II 324–332; Filmoteka Pol. w W.: Zachowane kopie filmów O-ego, m. in. „Pan Tadeusz” – fragmenty (1928), „Janko muzykant” (1930), „Dziesięciu z Pawiaka” (1931); IS PAN: nr inw. 237 (listy O-ego z l. 1898–1937), nr inw. 387 (przekład sztuki „Szklana menażeria” T. Williamsa); Muz. Teatr. w W.: nr inw. MT IV/126–127 (egzemplarz reżyserski „Sumurun” F. Freksy, odznaczenia O-ego, tabakierka z dedykacją M. Reinhardta); Autobiografia O-ego oraz uzupełnienie do niej pióra Adama Ordyńskiego, brata O-ego, w Materiałach Red. PSB; Listy O-ego w: B. Jag. rkp. 8623, 8816, B. Narod. rkp. 2753, 2857, 7046, B. Ossol. rkp. 12282, 13387; Listy do O-ego: B. Jag. rkp. 8645, B. PAN w Kr. rkp. 3179, 3284, 3285; – Dokumenty osobiste, fot. w posiadaniu rodziny; – Informacje Zofii Ordyńskiej i Heleny z Ordyńskich Kościńskiej.

Stanisław Ozimek